NHỚ  ÔNG GIÀ NAM BỘ

Tháng 5 năm 1984, chi hội Văn nghệ Cai lậy thành lập, qui tụ một số cây bút của địa phương rồi nhà nước cho tiền in tập san mỗi năm vài ba số, rất vui. Nhưng vui nhất là giới làm văn nghệ không chuyên ở huyện lại được nhiều nhà văn tên tuổi như Đoàn Giỏi, Sơn Nam đến thăm. Nhà văn Sơn Nam có mối quan hệ thân tình từ trước như anh Trương Ngọc Tường hay chú Văn trước 1975 lái xe cho tòa báo Tin Sáng... nên tới Cai Lậy thường xuyên hơn.

Tết Đoan Ngọ năm 1986, chúng tôi đi cùng nhà văn tới cù lao Tân Phong. Tết Đoan Ngọ cũng là mùa ốc gạo, ông muốn đi cho biết “ốc gạo Cồn Tre, hai người đè, một người lể” là như thế nào. Đây cũng là lần đầu tiên tôi có dịp đi thực tế cùng ông và học hỏi được nhiều điều thú vị.

Nhà văn Sơn Nam không ghi chép như nhiều người thường làm trong những chuyến đi, có lẻ vì bộ nhớ của ông rất tốt, đặc biệt là khả năng quan sát của ông rất tinh tế. Đi xuồng dạo quanh Cồn Tre, ông bảo Cồn Tre không có tre, chỉ có bần. Cán bộ địa phương giải thích, đặt tên Cồn Tre vì cách đây khá lâu, vài bụi tre từ đâu trôi đến, châm rễ vào bãi bùn. Nhà văn nhận xét “Sứ mạng của cây bần ở đất bồi, sông cái hoặc bờ biển giống như cây đước. Bần mọc trơ trọi, nhưng sanh nhiều rễ ăn ngầm dưới bùn, giữ phù sa, phần chót của đám rễ lớn nhỏ này lại nhô lên mặt nước để thở. Nước chảy, những chót rễ này rung rinh, chịu sóng gió, không bao giờ tróc. Rồi ông liên hệ “Người chịu đựng bao nhiêu thăng trầm cuộc đời, rốt cuộc vẫn đứng vững dưới ánh nắng mặt trời”.

Ở cù lao Tân Phong, anh Sáu Hiệm, tổ phó tổ tự túc huyện ủy Cai Lậy, dẫn chúng tôi đi bộ trên bờ bao rộng ven cù lao. Nhà văn bảo “Mình đang đi bộ trên mặt nước sông Tiền”. Quả thật, nếu không đắp bờ bao lấn ra, thì dưới chân chúng tôi sẽ là bùn, là nước chảy cuồn cuộn. Ở Ủy ban xã hôm đó, tôi tranh thủ hỏi chuyện “ Bác thấy bà con ở đây ra sao”. Ông nheo mắt cười,  tới nơi nào mà thấy tụi nhỏ đi học quần áo tươm tất, mặt mày hớn hở, tươi rói là ở đó đời sống bà con sung túc. Ông nói thêm, ở đây mọi người vui vẻ, ít lo âu, nhưng thỉnh thoảng cũng hơi buồn vì cách xa đất liền. Người dân làm thì làm cật lực, chơi thì chơi hết mình, không có cái thói ngồi dụm năm dụm ba nói chuyện “tiếu lâm đen” chỉ trích chính quyền. Ông tiếc rẻ, hồi viết Văn minh miệt vườn không có dịp tới vùng nầy, một số chuyện nghe kể rồi hình dung ra, giờ thấy thiếu nhiều như những chuyện tháp nhánh cây, chuyện làm cống tự động dẫn nước thoát nước mương vườn, hay nhứt là kỹ thuật trồng đu đủ phải đạp cho nó nghiêng, trái mới lớn. Rồi nhà văn liên hệ chuyện khác, ở phía dưới kia là cù lao Năm Thôn nhiều chuyện hay, mấy bồ (ông hay dùng chữ nầy khi nói chuyện với chúng tôi) nên viết. Có chuyện thằng Tây Taillefer chúa đảo lập nhà máy xay, chuyện Jack Đức con trai Phủ Mầu đem cây dương cầm về Việt Nam đầu tiên rồi lập ban nhạc Hoàng Đức hội ở đó, hình như đánh nhạc cho nhà thờ. Cuốn hồi ký của Francini - Con, cháu ngoại Phủ Mầu nhiều chuyện hay, tui kiếm cho...

Buổi trưa trên cù lao yên ả, nghe văng vẳng bài vọng cổ phát ra từ chiếc máy cassette. Ở Sài Gòn lâu, nhưng nhà văn thích nghe vọng cổ hơn tân nhạc. Ông nói, vọng cổ hát không bị trại, bị đớt, không có kiểu bẻ miệng, bẻ mồm như tân nhạc như kiểu  trôi hát thành chôi, rồi hát thành dzồi...Nghe ông phân tích mà nhớ mấy vần thơ viết trong lời đầu của tập Hương rừng Cà Mau:

“Hơi vọng cổ nương bờ tre cao vút

Điệu hò... ơ theo nước chảy chan hòa

...

Phong sương mấy độ qua đường phố

Hạt bụi nghiêng mình nhớ đất quê”

Chiều hôm ấy, rời cù lao, mấy anh cán bộ xã Tân Phong tặng cho đoàn vài trái mít làm quà. Sơn Nam lại nheo mắt cười bảo, nè hồi xưa không ai tặng nhau trái mít, sợ mích lòng, cũng không tặng trái sầu riêng vì sầu thảm, phải tặng một thúng cam, cam là ngọt. Nhắc lại cho vui, bây giờ thì những lệ ấy đã thay đổi... Rồi cùng nhau cười xòa.

Cuối năm 1986, chi hội Văn nghệ Cai lậy chuẩn bị ra mắt tập san chào mừng xuân Đinh Mão. Một anh bạn viết bài ký về việc khai thác than bùn ở xã Phú Cường nhờ ông đọc góp ý. Ông nói bài nầy được nhưng phải tả than bùn là cái giống gì, bà con đọc sẽ không hiểu ba cái chất hóa học. Phải nói than bùn là các thứ cây cỏ mục chôn lâu năm trong bùn, nó nhão nhão, đen, phơi khô làm chất đốt được nhưng nhiều khói, đại thể là như vậy... Góp ý ngắn gọn nhưng là kinh nghiệm viết quí báu. Giờ thấy nhiều người sính chữ nghĩa, sử dụng câu từ có vẻ cao siêu, đôi lúc tối nghĩa mà nhớ và gẫm lại vì sao độc giả yêu mến Sơn Nam.