Theo dấu… ngựa, ngày xưa.

Ngày xưa, đường bộ ở vùng đất Nam kỳ chưa phát triển, việc vận chuyển đi lại chủ yếu bằng ghe xuồng. Năm 1792, chúa Nguyễn đắp đường Thiên Lý từ Gia Định về Cái Thia, lập các trạm mục, cấp ngựa cho trạm phu để thực hiện các công việc hỏa tốc vào mùa khô, nhưng mùa mưa họ vẫn sử dụng ghe thuyền để chuyển công văn giấy tờ. Đến khi người Pháp chiếm đất Nam kỳ, thực hiện chính sách khai thác thuộc địa, mở mang giao thông đường bộ, cùng với các phương tiện cơ giới khác như tàu chạy bằng máy hơi nước, xe lửa...việc dùng ngựa dần dần phổ biến nhưng chỉ trong giới thượng lưu và quan chức, còn người bình dân vẫn thích dùng xe trâu, xe bò.

Bến Tắm Ngựa - Sài Gòn 1909.

1. Sau khi chiếm Định Tường, chính quyền thực dân Pháp bắt dân đắp hai con đường ở phía tây thành Định Tường sử dụng vào việc tuần tra, đề phòng nghĩa quân tập kích. Sau đó hai con đường được mở rộng trải đá, hai bên trồng dừa. Theo mô tả dân gian, chiều chúa nhật các “thầy chú” thường cỡi xe đạp dạo quanh con đường nầy, đặc biệt những ngày lễ lớn, quan Tham biện Chủ tỉnh thường tổ chức đua ngựa. Đường đua thứ nhất dân gian đặt tên là đường Vòng nhỏ (người Pháp ghi là Petit tour d’Inspection – Vòng nhỏ của quan Tham biện). Đường thứ hai là đường Vòng lớn (Grande tour d’Inspection - Vòng lớn của quan Tham biện). Tấm ảnh của nhà chụp hình Nadal ở Sài Gòn chụp khoảng năm 1925 cho thấy hai bên đường Vòng nhỏ đã có hai hàng dừa cao, ước tính trên vài chục năm. Từ đó có thể giả định, con đường nầy được đắp trễ nhất cũng vào khoảng năm 1900.

Lúc bấy giờ, đường Vòng lớn và Vòng nhỏ đều ở ngoài đồng trống. Về sau dân cư phát triển mới trở nên đông đúc. Đường Vòng nhỏ chạy từ đầu đường Địa hạt số 6 (Route local N^o 6), nay là đường Ấp Bắc, vô ngã tư Hòa Phong  rồi ra tận bờ sông Tiền. Vùng nầy xưa kia thuộc làng Bình Tạo, nhưng trước năm 1945 thuộc ấp Hòa Phong xã Điều Hòa. Khi bắt đầu chỉnh trang đô thị, các làng thuộc TP. Mỹ Tho hiện nay đã bi xáo trộn rất lớn,  đường Vòng nhỏ trở thành ranh giới ba làng Điều Hòa – Bình Đức và Đạo  Thạnh từ ngày 1-1-1933. Đường Vòng nhỏ hiện nay là đường Trần Hưng Đạo, trước năm 1975 mang tên là đường Pasteur. Cung đường còn sót lại ngôi chợ cùng tên: chợ Vòng nhỏ, được lập từ lúc chính quyền Ngô Đình Diệm thực hiện chính sách dồn dân lập ấp. Hiện nay chợ Vòng nhỏ là một trong những ngôi chợ khá sầm uất của TP.Mỹ Tho.

Đường Vòng lớn cũng chạy từ đường Địa hạt số 6 ra tận tỉnh lộ 25, sát bờ sông Tiền. Đầu đường Vòng lớn có cầu Cống, có lẻ được xây từ lúc mới đắp con đường nầy, hiện nay chỉ còn tên gọi. Địa điểm nầy thuộc làng Trung Lương, nay là xã Trung An. Đường Vòng lớn dài trên hai cây số, cuối đường có kinh Xáng cụt do thực dân Pháp đào từ năm 1935; đến năm 1965, chính quyền Sài Gòn tiếp tục đào để lấy đất xây dựng căn cứ pháo binh, khu gia binh và khu gom dân. Con kinh xuyên qua lộ nên phải bắc cầu sắt, gọi là cầu sắt Bình Tạo. Đường Vòng Lớn hiện nay là quốc lộ 60 đi qua cầu Rạch Miễu sang Bến Tre.

Ở Gò Công cũng có một nơi dành để đua ngựa. Khi chính quyền thực Pháp bắt đầu sửa sang kiến thiết tỉnh thành thì họ cho đào một cái ao lớn hơn 1 ha, bề sâu khoảng 3 mét, vừa để lấy đất làm nền cho các công sở dinh thự, vừa chứa nước cho người dân sử dụng. Mấy năm sau đó, họ đắp một con đường quanh bờ ao, chu vi gần 3 cây số. Lộ này dùng làm đường đua ngựa, gần bên ao có xây khán đài rất cao. Mỗi khi có cuộc lễ hay ngày tết Nguyên đán thì tổ chức mở cuộc đua ngựa chạy quanh đường này. Sau đó thêm các cuộc đua xe đạp để giúp vui, cho nên người dân gọi là ao Trường Đua. Hiện nay khu vực này trở thành công viên ở trung tâm thị xã.

Khi việc sử dụng xe ngựa phổ biến ở vùng Gò Công hơn các địa phương phía tây. Nhà thơ Hoàng Tố Nguyên trong tập thơ Gò Me đã ghi lại hình ảnh chiếc xe ngựa (có lẻ là xe thổ mộ) ở quê mình:

“Con đê cát đỏ cỏ viền

          Leng keng nhạc ngựa, đường lên chợ Gò”

2. Khi xe ngựa phát triển thì có thêm dịch vụ đóng xe ngựa, xén lông, đóng móng...và một vài địa phương đắp đường đi ngựa, hay có những chỗ dành cho ngựa tắm nay còn sót lại địa danh như Bờ Ngựa ở xã Nhị Quí,  Bến Tắm ngựa ở TP. Mỹ Tho.  

Bến Tắm Ngựa nằm ở phường 2 - TP.Mỹ Tho cuối đường Nguyễn Huỳnh Đức, nơi ngày xưa từng là bãi đậu ghe thuyền của giới thương hồ. Chưa biết bến Tắm này hình thành bao giờ, nhưng có lẻ sớm nhất cũng vào khoảng thời gian sau khi Tây chiếm Định Tường, lập trại ngựa, kho chứa cỏ và sử dụng ngựa làm phương tiện đi lại, tuần tra. Cuối thế kỷ 19 ở đây có một bến đò sang Rạch Miễu (Bến Tre), sau đó dời lên đặt tại đầu đường De Castelneau (nay là đường Nam kỳ Khởi nghĩa) trở thành bến bắc Mỹ Tho, nay đã đi vào quá khứ.

 Hồi thực dân Pháp trở lại tái chiếm, rồi Nam bộ kháng chiến, bến Tắm Ngựa có lúc trở thành pháp trường. Bọn lính Tây ruồng bố, bắt được những người tình nghi là Việt Minh thì đem ra bến Tắm Ngựa xử bắn rồi đạp xác xuống sông. Ở khu phố này đã chứng kiến sự hy sinh oanh liệt của một chiến sĩ Việt Minh tên là Biếu, hy sinh vào năm 1946. Sự kiện được nhà thơ Lương Giang ghi lại trong bài thơ “Cái chết của anh Biếu”: Nó đem lên xe kéo/ Kéo ra bến Tắm Ngựa/ Treo trước ngực đính bài/ Đọc bản án rồi xử/ Bắn anh tôi ngả gục/ Nó xô xuống mé sông/ Chiều về trên Cửu Long/Một buổi chiều vắng lặng...

Bến Tắm Ngựa dừng hoạt động khi Mỹ Tho...không còn xe ngựa. Sau năm 1954, có lúc nơi đây là sào huyệt của các tay anh chị. Du đảng bến Tắm Ngựa đã từng bao vây đánh đoàn hát Thanh Minh tại rạp Viễn Trường và chuốc lấy thất bại vì trong đoàn hát có các diễn viên rất giỏi võ như Văn Ngà, Ba Xây, Ba Nghĩa ...trấn giữ cửa trước cửa rạp.